درآمدی بر تحلیل گفتمان: نظریه و روش

مقدمه
تحلیل گفتمان با گفتمان شناسی یکی از حوزههای اساسی و پراهمیت در زبان شناسی و بسیاری از شاخه های علوم انسانی است. این حوزه به مطالعه و بررسی نحوه به کارگیری زبان در بافتها و موقعیت های مختلف ،اجتماعی ،فرهنگی و ارتباطی میپردازد تحلیل گفتمان فراتر از بررسی ساختارهای زبانی نظیر نحو، صرف و آواجشناسی است و به تفسیر و تحلیل چگونگی تولید و دریافت معنا در متنها و گفتگوها توجه می.کند ،گفتمان به طور کلی به تمامی اشکال ارتباط زبانی اطلاق میشود که شامل گفتار نوشتار زبان بدن و حتی تصاویر و نشانه ها است. تحلیل گفتمان به مطالعۀ ساختارها الگوها و معانی پنهان در این اشکال ارتباطی می پردازد. در واقع، تحلیل گفتمان با تمرکز بر فراتر از سطح جمله به بررسی نحوه تعامل زبان با عوامل غیرزبانی و
زمینه های اجتماعی فرهنگی و تاریخی می پردازد. همچنین اصطلاح تحلیل گفتمان اولین بار توسط زلیگ هریس، استاد نوام چامسکی زبان شناس برجسته آمریکایی و یکی از نمایندگان مکتب ساختارگرایی در سال ۱۹۵۲ مطرح شد. او در مقاله ای با همین عنوان که در مجله «زبان» منتشر شد به تعریف و معرفی این حوزه پرداخت هریس دو تعریف از تحلیل گفتمان ارائه کرد
۱ بررسی ساختارهای زبانی فراتر از جمله این تعریف به تحلیل واحدهای بزرگتر زبانی از جمله پاراگرافها بخشها و حتی کل متنها اشاره دارد. .۲ ارتباط زبان با عوامل غیر زبانی این تعریف به چگونگی تعامل زبان با عوامل اجتماعی فرهنگی و موقعیتی میپردازد.
هریس به تعریف اول علاقه مند بود چرا که به نظر او معنا و مفهوم یک جمله هیچ ارتباطی به بافت نداشت. اما این تعبیر از اصطلاح تحلیل گفتمان قوام و دوامی نیافت و بزودی توجه به معنای دوم مورد توجه تحلیلگران گفتمان قرار گرفت که بافت برای آنها حائز اهمیت بود. در دهه های بعد، پس از معرفی تحلیل گفتمان توسط هریس این حوزه با ظهور نظریه ها و رویکردهای جدیدی در زبان شناسی توسعه یافت یکی از این نظریه ها توسط مایکل هلیدی (۱۹۷۶)، زبان شناس بریتانیایی در دهه ۱۹۷۰ میلادی ارائه شد. هلیدی، که به عنوان یکی از پیشگامان زبان شناسی کاربردی و اجتماعی شناخته میشود، نظریه ای را با عنوان «دستور نقش گرای نظام مند (SFG)» معرفی کرد که برای تحلیل گفتمان یک چارچوب نظری منسجه ر این نظریه زبان را ارائه داد، و این شد که اصطلاح تحلیل گفتمان هیأت نظریه پیدا کرد او در این نظریه، زبان را ه عنوان یک نظام اجتماعی میدید که در تعامل با عوامل مختلف اجتماعی و فرهنگی عمل می کند. این رویکرد تحلیل گفتمان را از یک مطالعه محدود به بررسی ساختارهای زبانی، به یک مطالعه جامع تر و چندوجهی تبدیل کرد که به بررسی نحوه تعامل زبان با جامعه و فرهنگ
می پردازد.
شایان ذکر است که در دههٔ ۱۹۳۰ میلادی ویلم ،متسیوس زبان شناس چک و عضو برجسته مکتب پراگ زبان شناسی متن را به عنوان یکی از حوزه های نقش گرایی معرفی کرد مکتب پراگ که به خاطر توجه به جنبه های کارکردی و اجتماعی زبان شناخته می.شود تأثیر عمیقی بر توسعه تحلیل گفتمان داشت. این مکتب بر این باور بود که زبان یک سیستم اجتماعی است که در خدمت نیازهای ارتباطی افراد در جامعه قرار
دارد.
یکی از مفاهیم کلیدی در تحلیل گفتمان مفهوم «بافت است. بافت یا به عبارتی بافت موقعیتی به مجموعه ای از شرایط و عوامل غیر زبانی اشاره دارد که در شکل گیری و تفسیر معنای زبانی نقش دارد این مفهوم اولین بار توسط برانیسلاو ملینوفسکی (۱۹۲۸) انسان شناس و مردم شناس لهستانی مطرح شد ملینوفسکی که در اوایل قرن بیستم پژوهشهای گسترده ای در زمینه فرهنگها و جوامع بدوی انجام داد دریافت که معنای کلمات و جملات در یک متن تنها زمانی قابل درک و فهم است که بافت اجتماعی و فرهنگی آن در نظر گرفته شود. ملینوفسکی ایده بافت را معرفی کرد پس از وی جی آر فرث زبان شناس برجسته انگلیسی و واضع مكتب لندن مفهوم بافت را به طور دقیق تر و منسجم تری تعریف و تحلیل کرد. فرث بر این باور بود که هر عنصر زبانی تنها در ارتباط با بافت خود قابل درک است و بدون در نظر گرفتن این یافت تحلیل معنا ناقص خواهد بود. او تأکید داشت که بافت میتواند شامل عوامل موقعیتی اجتماعی و حتی فرهنگی باشد که همگی در تولید و تفسیر معنا نقش ایفا میکنند. تحلیل گفتمان به عنوان یک حوزۀ میان رشته ای به بررسی عمیقتر و جامع تر از زبان میپردازد که در آن زبان اصل است و گفتمان فرع که حول آن (زبان) گفتمانهای مختلف شکل می گیرد. این حوزه با تمرکز بر بافت و عوامل ،غیر زبانی به ما کمک میکند تا نحوه تولید و دریافت معانی در ارتباطات زبانی را بهتر درک کنیم این علم به ما نشان میدهد که زبان تنها یک ابزار ارتباطی ساده نیست بلکه یک پدیده اجتماعی پیچیده است که در تعامل مداوم با جامعه و فرهنگ قرار دارد. با توجه به اهمیت روزافزون ارتباطات در دنیای امروز تحلیل گفتمان به عنوان یکی از ابزارهای کلیدی برای فهم بهتر تعاملات انسانی و معانی زبانی نقش برجسته ای ایفا میکند.