چکیده:
مغز انسان پیچیده‌ترین ساختار زنده در جهان هستی است و در حقیقت مغز همان چیزی است که عملکردهای منحصر به فرد آن، انسان را از سایر گونه‌های جانوری متمایز می‌سازد. مغز ما را از محیط درون و بیرون آگاه می‌سازد، اعمال حیاتی و پاسخ‌های ما را به محرک‌های مختلف کنترل می‌کند و احساسات،عواطف و هیجانات ما را مدیریت می‌کند. مغز به انسان اجازه می‌دهد تا تجربه و دانش کسب کند، تفکر کند، اندیشه بورزد، برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی انجام دهد تا به موفقیت‌های شگرفی دست یابد. انسان به کمک مغز در دریاها و خشکی به جستجو می‌پردازد، سفینه می‌سازد و با آن از جو زمین خارج می‌شود و پا به کره‌ی ماه می‌گذارد، شعر و قطعه‌های ادبی کم‌نظیر می‌سراید، آثار هنری خارق‌العاده خلق می‌کند، موسیقی‌های ماندگار می‌نوازد و توانایی اختراع و ساخت وسایل بسیار پیشرفته مانند کامپیوتر، موبایل، ربات‌های پیچیده و سایر فناوری‌های پیشرفته را به دست می‌آورد.
مغز بخشی از دستگاه عصبی است که در کتاب مبانی علوم اعصاب می‌خواهیم آناتومی اجزای تشکیل‌دهنده این دستگاه و عملکرد مستقل و هماهنگ آن با سایر قسمت‌های بدن را بررسی نماییم. جهت سهولت در دنبال کردن مطالب، فصول مختلف کتاب به پنج بخش تقسیم شده است. بخش اول شامل سه فصل است که در فصل اول کلیاتی در مورد اجزاء و آناتومی کلی دستگاه عصبی گنجانده شده است تا با موقعیت قرارگیری اجزای اصلی دستگاه عصبی و نیز با تعدادی از اصطلاحات مرتبط با آناتومی دستگاه عصبی آشنا شویم. در فصل دوم، شروع تشکیل مغز در دوران جنینی، منشاء جنینی قسمت‌های مختلف دستگاه عصبی و مکانیسم‌های سلولی و مولکولی مهاجرت نورونی بررسی می‌شود. در فصل سوم بطن‌های مغزی، گردش خون مغز و نخاع، تولید و بازجذب مایع مغزی-نخاعی و لایه‌های پرده مننژ را مرور خواهیم کرد.
در بخش دوم که شامل چهار فصل است، به ترتیب ساختار و فیزیولوژی انواع سلول‌های دستگاه عصبی، ویژگی‌های الکتروفیزیولوژی نورون‌ها، انواع سیناپس‌ها، انواع انتقال‌دهنده‌های عصبی، گیرنده‌های آنها و مسیرهای عصبی مرتبط با هر نوع انتقال‌دهنده عصبی در دستگاه عصبی را به اختصار شرح خواهیم داد.
در بخش سوم که شامل سه فصل است، دستگاه عصبی محیطی شامل اعصاب نخاعی و اعصاب مغزی و نیز ساختار و عملکردهای نخاع به عنوان پایین‌ترین بخش از دستگاه عصبی مرکزی را بررسی خواهیم نمود.
در بخش چهارم که شامل پنج فصل است، سطح ساقه‌ی مغز از دستگاه عصبی مرکزی را با معرفی ساختار و عملکرد هر یک از اجزای مهم این سطح شامل بصل‌النخاع، پل مغز، مغز میانی، تشکیلات مشبک در ساقه‌ی مغز و مخچه را بررسی و معرفی خواهیم کرد.
در بخش پنجم که شامل هفت فصل است، عالی‌ترین سطح دستگاه عصبی مرکزی شامل نیمکره‌های مخ با معرفی اجزای مهم این سطح شامل تالاموس، اپی‌تالاموس، هیپوتالاموس، دستگاه لیمبیک، هسته‌های قاعده‌ای، ماده‌ی خاکستری قشر مخ و ماده‌ی سفید نیمکره‌های مخ را مورد بررسی قرار خواهیم داد و ساختار و عملکرد هر یک از اجزا را معرفی خواهیم نمود.
سازمان‌دهی مطالب در قالب بخش‌ها و فصل‌های جداگانه با این هدف انجام شده است تا کتاب مبانی علوم اعصاب برای رشته‌ها و گرایش‌های متفاوت در مقاطع مختلف تحصیلی قابل استفاده باشد و بسته به سرفصل درس ارائه شده برای هر رشته در هر مقطع تحصیلی، بخش‌ها و فصل‌های موردنیاز برای دانشجویان تدریس شود.
در پایان می‌توان گفت که کتاب مبانی علوم اعصاب بر اساس سرفصل‌های متنوعی که دارد، نیاز طیف وسیعی از دانشجویان علوم زیستی، علوم پزشکی، روانشناسی، مشاوره، تربیت‌بدنی و دانشجویان رشته‌های مهندسی مانند هوش مصنوعی و مهندسی پزشکی را برای یادگیری علوم اعصاب برآورد می‌سازد. در چند سال اخیر، مسابقات دانش مغز (Brain Bee) کشوری توسط انجمن علوم اعصاب ایران و ستاد توسعه‌ی علوم و فناوری‌های شناختی برگزار می‌شود. این مسابقات در میان دانش‌آموزان دبیرستان، علاقه‌مندان زیادی پیدا کرده است. با توجه به این که منابع این مسابقات بیشتر به زبان انگلیسی هستند، مطالعه‌ی کتاب حاضر می‌تواند یادگیری پایه‌ای علوم اعصاب برای دانش‌آموزان علاقه‌مند به مسابقات دانش مغز را تسهیل نموده و ایشان را برای مرحله‌ی مقدماتی و کشوری این مسابقات آماده نماید.
مولف: دکتر شمس‌الدین احمدی، دانشیار دانشگاه کردستان
